Mamy wdrożone AAC, ale dziecko się nie komunikuje. Dlaczego?
Wprowadzenie
Systemy komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC) stanowią kluczowe wsparcie dla dzieci z trudnościami w komunikacji. Mogą one przybierać różne formy. Niektóre dzieci korzystają z książek drukowanych. Podczas gdy inne mają swoje książki dostępne na tabletach, wyposażonych w różnorodne programy do komunikacji. Bez względu na to, jaki rodzaj książki, czy też programu wdrożyliśmy, zdarza się, że dzieci niechętnie z nich korzystają. Dlaczego?
Przeprowadzono badania, które miały na celu zidentyfikowanie przyczyn tego zjawiska. Analizując wyniki tych badań, oraz doświadczenie własne, spróbujemy odpowiedzieć na pytanie: dlaczego moje dziecko się nie komunikuje za pomocą wdrożonego systemu AAC? Poznanie tych przyczyn jest niezbędne, aby dostosować podejście do każdego dziecka i zwiększyć skuteczność komunikacji. Czasem wystarczy zmienić naprawdę niewiele, aby dziecko mogło funkcjonalnie się komunikować!
Dlaczego dzieci zaczynają się komunikować za pomocą systemów AAC?
Osiąganie sukcesów w komunikacji
Dzieci, które doświadczają sukcesów w komunikacji przy użyciu systemów AAC, częściej z nich korzystają (91,76%) (Johnson, Inglebret, Jones, & Ray, 2006). Czyli dziecko zwraca się za pomocą swojego systemu do dorosłego i otrzymuje adekwatną odpowiedź. Co ważne! Nawet jeśli sądzimy, iż dziecko nie rozumie co wskazuje! Kluczowe jest zatem budowanie pozytywnych doświadczeń, które wzmacniają poczucie sprawczości dziecka. Szczególnie na początku korzystania z książki. Dziecko musi poczuć, iż jego działania mają realny wpływ.
Na przykład, wskazując na obrazek lodów, otrzymuje lody. Takie sytuacje pokazują dziecku, że używanie systemu jest dla niego korzystne i przydatne. Ważne jest też, aby dziecko nie miało poczucia, że system służy tylko dorosłym do odpytywania. Na przykład o znajomość kolorów, lecz że jest to narzędzie do skutecznego wyrażania własnych potrzeb i pragnień. Z praktyki: Krzyś nie mówił, nie rozumiał, iż dorosły może zaspakajać jego potrzeby. Przez przypadek kliknął w tablecie lody i dostał lody. Doświadczenie tej sprawczości, spowodowało, iż Krzyś eksplorował inne przyciski, sprawdzając jak dorosły zareaguje. Wkrótce jego komunikacja rozszerzyła się na inne funkcje komunikacyjne. Bartek przez przypadek, kliknął „daj mi święty spokój.” Dorosły odstąpił od czynności, którą wykonywał. Dając dziecku przestrzeń i tenże spokój. To zmotywowało chłopca do dalszej eksploracji i korzystania ze swojego systemu.
Postrzeganie systemu przez użytkowników i partnerów
Skuteczność systemu AAC w dużej mierze zależy od tego, jak jest postrzegany zarówno przez użytkownika, jak i jego partnerów komunikacyjnych (90,58%). Ważne jest, aby dziecko miało poczucie, że system służy jego własnym potrzebom i daje mu poczucie sprawczości. Tak, jak wspomniano wcześniej, dziecko powinno doświadczać, że używanie systemu przynosi mu realne korzyści. System musi zawierać treści, które są istotne DLA DZIECKA, aby mogło skutecznie wyrażać swoje potrzeby, pragnienia i myśli.
Jednak równie istotne jest to, jak dorośli postrzegają system AAC. Jeżeli partnerzy komunikacyjni, tacy jak rodzice, nauczyciele czy terapeuci, uważają, że system jest zbyt skomplikowany. Lub z góry zakładają, że ma on służyć jedynie celom edukacyjnym. To dziecko może zniechęcić się do jego używania. Podobnie, jeśli dorosły myśli, że dziecko „nie nadaje się” do korzystania z systemu AAC (co często wynika z tzw. modelu kandydackiego, w którym dziecko musi spełniać pewne kryteria, aby kwalifikować się do używania AAC), to negatywne podejście może wpłynąć na motywację dziecka. W efekcie, dziecko może rezygnować z komunikacji za pomocą systemu AAC, ponieważ nie czuje wsparcia ani zrozumienia ze strony dorosłych.
Różnorodne funkcje komunikacyjne systemu
System AAC powinien oferować szeroki zakres funkcji komunikacyjnych, aby dziecko mogło używać go w różnych kontekstach i sytuacjach (89,85%). Ważne jest, aby zrozumieć, że nasza codzienna komunikacja nie ogranicza się jedynie do proszenia o coś. Chociaż wielu partnerów komunikacyjnych często skupia się właśnie na tym aspekcie. W rzeczywistości mówimy w różnych celach: opowiadamy historie, dzielimy się informacjami, zadajemy pytania, odpowiadamy na nie, wyrażamy opinie, protestujemy, a nawet przeklinamy, kiedy jesteśmy sfrustrowani!
Komunikacja to również wyrażanie emocji i używanie specyficznych zwrotów, które są dla nas charakterystyczne i pomagają budować naszą tożsamość oraz relacje z innymi. Dlatego system AAC dziecka powinien być na tyle elastyczny i bogaty, aby umożliwiał wyrażanie wszystkich tych różnorodnych form komunikacji. Powinien zawierać frazy, które pozwalają dziecku na uzewnętrznienie emocji. Wyrażenie niezadowolenia, radości czy zaskoczenia. A także na swobodne uczestnictwo w rozmowach, które nie ograniczają się tylko do funkcji proszenia o coś. Tylko wtedy dziecko będzie miało pełne poczucie, że może się skutecznie i autentycznie komunikować w każdej sytuacji, tak jak każda inna osoba.
Używanie systemu do rzeczywistej komunikacji
Kluczowe jest, aby system AAC służył do autentycznej, rzeczywistej komunikacji, a nie jedynie jako narzędzie terapeutyczne lub zabawka (87,20%). Tylko wtedy dziecko może być bardziej zaangażowane w jego użytkowanie i dostrzegać jego prawdziwą wartość. Niestety, często systemy AAC są wykorzystywane przez dorosłych do odpytywania dziecka, np.: „Pokaż, gdzie masz kotka.” Tego rodzaju podejście jest niewłaściwe, ponieważ nikt nie lubi być odpytywany. Dzieci również odczuwają dyskomfort, gdy czują, że ich interakcja jest oceniana, a nie traktowana jako rzeczywista rozmowa.
Dodatkowo, często zdarza się, że dziecko klika symbole jeden po drugim, a dorosły nie rozumie, co dziecko chce przekazać. Wówczas mówi: „Nie rozumiem” lub ignoruje komunikat. W takich sytuacjach mamy do czynienia z tzw. „gaworzeniem sprzętowym” — dziecko eksploruje system AAC, próbując różnych dźwięków i symboli, tak jak małe dziecko gaworzy, eksperymentując z językiem. Jednak gdy partner komunikacyjny nie reaguje na te próby w sposób adekwatny i zainteresowany, dziecko uczy się, że system AAC jest tylko zabawką, która nie ma większego znaczenia.
Dlatego ważne jest, aby dorosły odpowiadał na wszystkie komunikaty dziecka, nawet te, które wydają się przypadkowe czy bez sensu. Chodzi o to, by uznawać te próby za prawdziwe komunikaty i reagować na nie z zaangażowaniem oraz zainteresowaniem. Tak, jak w przypadku gaworzącego małego dziecka. W ten sposób użytkownik zaczyna rozumieć, iż system AAC jest narzędziem do rzeczywistej komunikacji, które pozwala mu wyrażać siebie. A nie tylko narzędziem do nauki czy zabawy.
Dlaczego dzieci porzucają systemy AAC?
Brak zrozumienia przez partnerów komunikacyjnych
Partnerzy komunikacyjni, tacy jak rodzice, nauczyciele czy opiekunowie, często zakładają, że są w stanie zrozumieć dziecko bez potrzeby używania systemu AAC (77,75%). Niestety, takie podejście może prowadzić do frustracji dziecka, co w konsekwencji zmniejsza jego chęć do korzystania z systemu AAC (Johnson, Inglebret, Jones, & Ray, 2006).
Często tak się dzieje, gdy znamy dziecko bardzo dobrze, rozpoznajemy jego mimikę, gesty czy reakcje. Wielu rodziców mówi: „Po co nam AAC? Przecież ja rozumiem moje dziecko.” Oczywiście, w wielu codziennych sytuacjach rodzic faktycznie może rozumieć, co dziecko chce powiedzieć. Jednakże, to jest tylko część komunikacji.
Prawdziwa komunikacja nie polega tylko na rozumieniu się w domowym gronie.
Chodzi o to, by dziecko mogło skutecznie komunikować się z każdym — z babcią, wujkiem, sąsiadką, rówieśnikami na placu zabaw, czy panią w sklepie.
Jednak gdy dziecko doświadcza, że jego potrzeby są stale odgadywane i zaspokajane przez najbliższe otoczenie, może nie czuć potrzeby inicjowania kontaktu czy wyrażania się w sposób bardziej złożony. Dziecko może uczyć się, że jest tzw. „pępkiem świata” i że wszyscy wokół powinni go rozumieć bez potrzeby dalszej ekspresji. Kiedy jednak spotyka się z sytuacją, w której inni ludzie nie rozumieją jego komunikatów, może doświadczyć frustracji. Taka frustracja często prowadzi do pojawienia się tzw. zachowań trudnych, czyli takich, które wyrażają niezadowolenie, złość lub niepokój.
Dlatego też kluczowe jest, aby dziecko rozwijało umiejętność komunikowania się z różnymi osobami, nie tylko z tymi, które je dobrze znają i potrafią odgadnąć jego potrzeby. Używanie systemu AAC daje dziecku narzędzie do samodzielnego wyrażania swoich myśli, potrzeb i emocji, co jest niezbędne do budowania relacji i radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych.
Niewystarczające możliwości systemu
Jeżeli system AAC nie spełnia wszystkich potrzeb komunikacyjnych dziecka, staje się mniej atrakcyjny oraz funkcjonalny (76,80%). W efekcie dzieci mogą preferować prostsze formy komunikacji, zwłaszcza jeśli są one mniej wymagające (70,02%). Dzieje się tak dlatego, że każde dziecko ma unikalne potrzeby komunikacyjne, które często nie są ograniczone do prostych wyborów, takich jak wskazywanie koloru czy wybieranie między dwiema opcjami.
Często dorośli skupiają się na komunikatach związanych z podstawowymi potrzebami, takimi jak „jeść”, „pić” czy „toaleta”. To, co często trafia do systemu dziecka, to słowa i zwroty, które dorośli chcą usłyszeć, a niekoniecznie te, które dziecko chce powiedzieć. Systemy AAC bywają wypełniane „dorosłymi”, „grzecznymi” słowami, które nie zawsze odpowiadają rzeczywistości, w której dziecko się znajduje. Na przykład, małe dziecko, któremu ktoś zabiera zabawkę, nie powie: „Bardzo proszę, oddaj mi ją,” tylko wyrazi swoje niezadowolenie w sposób bardziej spontaniczny i emocjonalny.
Ważne jest, aby skupić się na tym, co dziecko naprawdę chce powiedzieć
, a nie na tym, co chcemy od niego usłyszeć. Kiedy dorośli usuwają z systemu symbole, takie jak „kinder niespodzianka,” bo dziecko często z nich korzysta, albo dlatego, że nie może jeść tego produktu, ograniczają tym samym jego możliwości komunikacyjne. Należy zastanowić się, co zrobilibyśmy, gdyby dziecko mówiące poprosiło o coś, czego nie może dostać? Przecież nie zabranialibyśmy mu mówienia o tym!
Zamiast tego, musimy umożliwić dziecku pełne wyrażanie swoich myśli, nawet jeśli oznacza to, że prosi o coś, czego nie zawsze może dostać. Takie podejście uczy dziecko, jak radzić sobie z odmową i rozwijać bardziej złożone umiejętności komunikacyjne. W ten sposób, system AAC staje się dla dziecka narzędziem pełnej komunikacji, a nie tylko listą akceptowalnych, „grzecznych” wypowiedzi, które zadowalają dorosłych.
Niedopasowane słownictwo
Słownictwo dostępne w systemie AAC musi być dokładnie dostosowane do codziennych potrzeb użytkownika (67,70%). Jeśli słowa i symbole zawarte w systemie nie odpowiadają rzeczywistości, w której dziecko żyje, system może stać się mniej użyteczny i atrakcyjny. Kluczowe jest, aby system AAC zawierał elementy, które odzwierciedlają świat dziecka — to, co je otacza, czym się interesuje, jakie ma codzienne doświadczenia.
Na przykład, jeśli dziecko uczęszcza na konkretne zajęcia, powinno mieć w systemie słownictwo, które pozwala mu mówić o tych aktywnościach. Dobrze jest też uwzględnić zdjęcia osób bliskich, kolegów, nauczycieli, itp. Wszystkich z którymi dziecko ma kontakt na co dzień. System powinien odzwierciedlać różne aspekty życia dziecka, takie jak np.: ulubione przedmioty. Jeśli dziecko ma ulubiony kubek, oprócz symbolu ogólnego „kubek”, który reprezentuje wszystkie kubki na świecie. Powinno mieć również zdjęcie swojego konkretnego, ulubionego kubka.
Dzieci komunikują się nie tylko w sposób grzeczny i uporządkowany; ich codzienne rozmowy obejmują także emocjonalne reakcje i kłótnie np.: z rodzeństwem. Jeśli brat czy siostra mówi: „Głupi jesteś, idź stąd!”, dziecko korzystające z systemu AAC musi mieć słownictwo, aby mogło odpowiedzieć, bronić się. Czy nawet pokłócić się z rodzeństwem.
Dostosowanie systemu AAC do rzeczywistego życia i codziennych doświadczeń dziecka pozwala na bardziej autentyczną i efektywną komunikację. I znów: system powinien umożliwiać dziecku wyrażanie pełnej gamy emocji i reakcji. Tak jak robią to inne dzieci w codziennych interakcjach. Dzięki temu AAC staje się prawdziwym narzędziem do wyrażania siebie. A a nie tylko zestawem „dobrych” słów, które dorośli uważają za odpowiednie.
Brak wsparcia i motywacji
Zapewnienie odpowiedniego wsparcia, takiego jak szkolenia, programowanie systemu AAC. Oraz dostęp do fachowców, jest kluczowe dla efektywnego korzystania z tych narzędzi. Niestety, brak wiedzy na temat AAC wśród nauczycieli i terapeutów często stanowi przeszkodę. Wiele osób powiela niesprawdzone informacje. Na przykład twierdzenie, że korzystanie z AAC powoduje, że dziecko się „rozleniwia” i nigdy nie zacznie mówić. Tymczasem badania wskazują, że wczesne wprowadzenie systemów AAC, takich jak symbole graficzne, gesty czy syntezatory mowy, wspiera rozwój mowy werbalnej. Użytkownicy AAC, zarówno dzieci, jak i dorośli, często doświadczają zwiększenia ilości wokalizacji oraz poprawy w zakresie umiejętności językowych (Simpson, K., Cumley, G., Novak, B., Tegtmeier, J., & Beukelman, D., 1997).
Brak motywacji do korzystania z AAC wynika również z błędnego oczekiwania, że dziecko samo z siebie zacznie w magiczny sposób komunikować się za pomocą książki czy urządzenia. Ważne jest, aby zrozumieć, że proces nauki komunikacji przy użyciu systemu AAC wymaga czasu. Podobnie jak małe dziecko, które po urodzeniu nie zna ani nie rozumie języka, potrzebuje co najmniej roku intensywnego, codziennego kontaktu z językiem, aby wypowiedzieć swoje pierwsze słowo.
Dziecko uczące się korzystania z AAC
potrzebuje podobnie dużej ilości czasu na oswojenie się z systemem. Naukę jego obsługi i pełne zrozumienie, jak może go wykorzystać w różnych kontekstach komunikacyjnych. Co więcej, oprócz czasu, dziecko potrzebuje również wewnętrznej motywacji do komunikowania się. System AAC powinien więc zawierać tematy, które są dla dziecka interesujące i związane z jego ulubionymi zajęciami lub pasjami.
Dorosłym, którzy wprowadzają system AAC, również potrzebne jest wsparcie — szkolenia, warsztaty i konsultacje z ekspertami. Aby zdobyli pełne zrozumienie, jak najlepiej wspierać dziecko w jego komunikacji. Brak takiego wsparcia może prowadzić do nieefektywnego wdrożenia AAC. A tym samym zniechęcić dziecko do korzystania z narzędzi, które mogłyby w rzeczywistości ułatwić mu codzienne życie i komunikację.
Podsumowanie
Podsumowując, zrozumienie, dlaczego dziecko nie korzysta z wdrożonego systemu AAC, wymaga wieloaspektowej analizy. Przede wszystkim ważne jest, aby system AAC dostarczał dziecku narzędzi do pełnej i autentycznej komunikacji. A nie był jedynie sposobem na realizację celów edukacyjnych. czy narzędziem do odpytywania. Kluczowe znaczenie ma również, aby dziecko miało poczucie sprawczości i widziało, że jego komunikaty są rozumiane. Oraz, że mają realne efekty w jego codziennym życiu.
Równocześnie, sukces wdrożenia AAC zależy nie tylko od dostosowania systemu do potrzeb i zainteresowań dziecka. Ale także od postrzegania tego systemu przez dorosłych — rodziców, nauczycieli, terapeutów. Negatywne nastawienie, brak wiedzy czy błędne przekonania mogą zniechęcać dziecko do korzystania z systemu. Co prowadzi do porzucenia komunikacji przy jego użyciu. Dzieci potrzebują systemu AAC, który jest zróżnicowany i pozwala na różne formy wyrażania siebie. Od prostych próśb, przez wyrażanie emocji. Aż po uczestnictwo w spontanicznych rozmowach i interakcjach z rówieśnikami. System musi odzwierciedlać rzeczywistość dziecka, obejmując słownictwo, które jest dla niego istotne i zrozumiałe.
Wdrożenie AAC
wymaga również odpowiedniego wsparcia i czasu. Zarówno dla dziecka, jak i dla dorosłych, którzy je otaczają. Dziecko potrzebuje wsparcia w nauce korzystania z systemu. Czasu na eksperymentowanie i odkrywanie jego funkcji. A także odpowiedniego zachęcenia do komunikacji. Dorosłym z kolei niezbędne są szkolenia i konsultacje. Aby mogli skutecznie wspierać dziecko i unikać powielania niesprawdzonych informacji, które mogą ograniczać potencjał systemu AAC.
Dzięki odpowiedniemu podejściu, pełnemu wsparciu i dostosowaniu systemu AAC do potrzeb dziecka, można znacznie zwiększyć efektywność komunikacji. Oraz umożliwić dziecku pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Jak pokazują badania i doświadczenia, małe zmiany w podejściu mogą prowadzić do wielkich zmian w możliwościach komunikacyjnych dziecka. Czyniąc system AAC wartościowym narzędziem, które wspiera rozwój i jakość życia.
Literatura
- Johnson, J. M., Inglebret, E., Jones, C., & Ray, J. (2006). Perspectives of speech language pathologists regarding success versus abandonment of AAC. Augmentative and Alternative Communication, 22(2), 85-99.
- Binger, C., Light, J. (2007). The effect of aided AAC modeling on the expression of multi symbol messages by preschoolers who use AAC. Augmentative and Alternative Communication, 23, 30–43.
- Dada, S., Alant, E. (2009). The effect of aided language stimulation on vocabulary acquisition in children with little or no functional speech. American Journal of Speech – Language Pathology, 18, 50–64.
- Drager, K. D. R., Postal, V. J., Carrolus, L., Castellano, M., Gagliano, C., Glynn, J. (2006). The effect of aided language modeling on symbol comprehension and production in two preschoolers with autism. American Journal of Speech-Language Pathology, 15, 112–125.
- Light, J. (1989). Toward a Definition of Communicative Competence for Individuals Using Augmentative and Alternative Communication systems. Augmentative and Alternative Communication, 5(2), 137–144.
- Sennot, S. C., Light, J. C., McNaughton, D. (2016). AAC Modeling Intervention Research Review. Research and Practice for Persons with Severe Disabilities, 41(2), 101–115.
- Simpson, K., Cumley, G., Novak, B., Tegtmeier, J., & Beukelman, D. (1997). Effects of three instructional modes on the performance of novice preprofessional students with AAC technology. Augmentative and Alternative Communication, 13(2), 81-86.